10. október 2008. Seðlabanki Íslands beinir þeim tillmælum til banka að draga skuli úr úttektaheimildum kreditkorta erlendis. Gjaldeyrir skyldi nú aðeins seldur þeim sem væru í viðskiptum við viðkomandi útibú, gegn framvísun farseðils. Afgreiðsla gjaldeyris vegna vöru- og þjónustuinnflutnings var sett í forgang. Þá voru starfsmenn útibúa beðnir að meta það hvort umsóknir um gjaldeyri væru vegna nauðsynlegs innflutnings á vöru og þjónustu. Vafamálum mátti vísa til til Seðlabankans sem skorið gæti úr um nauðsyn viðskiptanna. Matvara, lyf og olíuvörur voru meðal þeirra vara sem settar voru í forgang að afgreiða gjaldeyri fyrir. Bankar voru beðnir að nota ekki þann gjaldeyri sem kom inn til fjármálatengdra viðskipta. Seðlabankinn fór nú fram á sundurliðað yfirlit allra gjaldeyrisviðskipta frá bönkunum í lok hvers dags, ellegar nytu þeir ekki fyrirgreiðslu Seðlabankans.
Krónan var aftur í höftum og er enn í dag.
Lög um takmörkun gjaldeyrisviðskipta voru samþykkt á Alþingi í lok nóvember 2008 í samræmi við efnahagsáætlun ríkisstjórnar Íslands og Alþjóðagjaldeyrissjóðsins, sem samþykkt var nokkrum dögum áður. Lögin gerðu ráð fyrir að gjaldeyrishöft stæðu til ársloka 2010. Þrátt fyrir úrfellingaákvæði laganna er ólíklegt að nokkur hafi talið annað en að í höftunum yrði lengt. Slíkt er eðli gjaldeyrishafta að þau herðast stöðugt og að í þeim lengist. Mun auðveldara er að koma þeim á en að afnema. Nú sjö árum síðar eru enn gjaldeyrishöft en útlit er fyrir afnám. Í júní kynnti ríkisstjórn Sigmundar Davíðs Gunnlaugssonar áætlun yfirvalda um afnám hafta. Samhliða samþykkti Alþingi breytingu á lögum um gjaldeyrisviðskipti og lög um 39% stöðugleikaskatt sem leggst á allar eignir slitabúa föllnu bankanna frá og með næstu áramótum, hafi þau ekki gengið að stöðugleikaskilyrðum yfirvalda. Að ljúka aðgerðum gagnvart slitabúum bankanna er lykilatriði í afnámi haftanna. Samkvæmt áætlun yfirvalda ættu almenningur, lífeyrissjóðir og fyrirtæki að sjá varúðarreglur og minni takmarkanir taka við af höftum í kjölfarið.
Eitt stóru úrlausnamála hrunsins
Höftin voru nauðsynleg viðbrögð við þeirri neyð sem hrun íslensku bankanna skapaði. Gengi krónunnar hafði veikst mikið og hratt í kjölfar minnkandi tiltrúar á íslensku efnahagslífi. Í kjölfarið skapaðist hætta á stórfelldu útstreymi fjármagns. Á upplýsingavef Seðlabankans um gjaldeyrishöftin er að finna skýringar á ákvörðun bankans um að loka fyrir óheft gjaldeyrisviðskipti: „Mikið útstreymi fjármagns strax og í kjölfarið hefði getað valdið enn stórfelldari gengislækkun krónunnar og meiri verðbólgu en raun varð á. Þar sem efnahagsreikningar heimila og fyrirtækja einkenndust bæði af mikilli skuldsetningu og háu hlutfalli lána í erlendum gjaldmiðlum og verðtryggðum lánum hefði þetta getað hrundið af stað mikilli hrinu vanskila með óhagstæðum afleiðingum fyrir þjóðarbúskapinn.“ Í daglegu lífi flestra hafa höftin ekki mikil bein áhrif vegna þess að verslun á vöru og þjónustu er heimil. Kredit- og debetkort virka erlendis og verslun á netinu gengur auðveldlega fyrir sig. Það er í raun ekki fyrr en almenningur ætlar að millifæra fé á erlenda reikninga eða vill kaupa gjaldeyri í seðlum og þarf að sýna farseðil sem flestir verða varir við takmarkanir á gjaldeyrisflutningum. Almenningur nýtur góðs af gjaldeyrishöftunum til skamms tíma þar sem þau halda gengi krónunar hærra en ella, sem viðheldur kaupmætti. Almenningi er því hæglega fyrirgefið að setja sig takmarkað inn í málið og sýna lítinn áhuga á þeim tæplega 11.000 fréttum sem skrifaðar hafa verið um gjaldeyrishöft síðan í september 2008. Það er fyrirtækið Creditinfo sem tók saman þessa mælingu og birti um miðjan júní síðastliðinn. Fyrirtækið taldi fréttir þar sem minnst er á gjaldeyrishöft. Þetta þýðir að rúmlega fjórar fréttir sem fjalla með beinum eða óbeinum hætti um gjaldeyrishöft hafa verið birtar dag hvern frá hruni.
Lýjandi langtímaáhrif
Langtímaáhrif gjaldeyrishafta geta verið að þau hamli vexti atvinnulífs. „Eftir því sem lengra líður frá upptöku hafta aukast lamandi áhrif þeirra á efnahagslífið. Þessi áhrif koma fram á ólíka vegu, til dæmis bíða fyrirtæki með aukin umsvif á meðan höftin vara, nýsköpunar- og sprotafyrirtæki eiga erfiðara með vöxt á erlendum mörkuðum og fyrirtæki þurfa að fara óhagkvæmari leiðir til að ná rekstrarlegum markmiðum. Samkeppnishæfni Íslands skerðist í samanburði við önnur lönd og því er hætt við því að fólk og fyrirtæki kjósi frekar að starfa og fjárfesta utan landsteinanna. Allt þetta er til þess fallið að draga úr hagvexti,“ segir í útgáfu Viðskiptaráðs um gjaldeyrishöft. Þá telur Viðskiptaráð að vísbendingar séu um að höftin hafi hægt á endurreisn efnahagslífsins. „Höftin veita t.a.m. fjármálastofnunum svigrúm til að endurskipuleggja lán sem eru í vanskilum og aðgengi að stöðugri fjármögnun í formi innlána. Endurskipulagning skulda fyrirtækja hefur hins vegar gengið hægar hér miðað við önnur ríki sem lent hafa í bankahruni.“ Takmarkanir á fjármagnsflutningum hafa lýjandi áhrif á erlenda fjárfesta sem hafa áhyggjur af því að lokast inni í landinu með fé. Þá auka gjaldeyrishöftin flækjustig fyrirtækja sem starfa að hluta á alþjóðamörkuðum. Þá geta þau skapað hvata til að auka starfsemi erlendis í stað þess að flytja störf heim. Í lögum um gjaldeyrisviðskipti er heimild til að veita fyrirtækjum með mikla starfsemi erlendis undanþágu frá gjaldeyristakmörkunum. Það getur því verið freistandi fyrir fyrirtæki að færa starfsemi í erlend dótturfélög. „Nokkur dæmi eru um að íslensk fyrirtæki með erlend dótturfélög, sem áður spiluðu lítið hlutverk, færi nú stóran hluta tekjustreymis samstæðunnar yfir í þau félög,“ segir í skýrslu Viðskiptaráðs.
Rándýrt
Fyrirtækið Clara birti sumarið 2011 svar Seðlabanka Íslands við beiðni fyrirtækisins til millifærslu á 115 krónum, þá andvirði eins bandaríkjadals til stofnunar dótturfélags erlendis. Gjaldeyrishöft heimila ekki hindrunarlausa stofnun fyrirtækja erlendis né kaup á hlutabréfum. Seðlabankinn veitti félaginu undanþágu frá höftunum á þeim forsendum að undanþágan væri grundvöllur vaxtarmöguleika fyrirtækisins og sá vöxtur gæti haft í för með sér gjaldeyrisskapandi tekjur. Fyrirtækið birti um leið mat sitt á kostnaði vegna undanþágubeiðnarinnar. Fyrirtækinu reiknaðist til að 15 klukkustundir af vinnuframlagi eigin starfsmanna lægi að baki umsókninni, 20 tímar lögfræðings og tvær klukkustundir hjá skjalaþýðanda. Kostnaðurinn var því samtals um 750 þúsund krónur að mati fyrirtækisins. Það þarf því engan að undra að forsvarsmenn fyrirtækja sem verða fyrir beinum áhrifum gjaldeyrishafta vilji þau burt og það sem fyrst. „Hvað fyrirtækin varðar, þá er kostnaður af höftunum verulegur og hlutfallslega meiri fyrir lítil og meðalstór fyrirtæki en þau sem stærri eru. Óþægindin eru margvísleg, eins og skert aðgengi að fjármagni, erfiðleikar við stofnun dótturfélaga erlendis, fjárfesting erlendis er óheimil og því erfitt um vik með sókn á erlenda markaði. Forsvarsmenn flestra þeirra fyrirtækja sem rætt var við undirbúning þessarar skýrslu töldu gjaldeyrishöftin almennt hamla starfsemi og viðgangi þeirra,“ segir í úttektaskýrslu Viðskiptaráðs um gjaldeyrishöft. Fyrirtækið Jive Software keypti Clöru fyrir um milljarð króna í maí árið 2013.
Samherji í stríð við Seðlabankann
Í mars árið 2012 bárust fréttir af húsleit í starfsstöðvum Samherja vegna gruns um brot fyrirtækisins á ákvæðum gjaldeyrishafta. Í stuttu máli gekk málið út á viðskipti dótturfélags Samherja, DFFU í Þýskalandi. Í gögnum sem Kastljós, fréttaþáttur RÚV, fékk í hendur kom fram að DFFU hafði í nokkurn tíma keypt fisk af Samherja á verði sem var allt að þriðjungi lægra en almennt tíðkaðist í sams konar viðskiptum. Þannig átti félagið að vera að komast framhjá gjaldeyrishöftum með því að selja fiskinn út á lægra verði en raunverulega fæst fyrir hann. Mismuninn má svo taka út sem arð erlendis. Málið var nýlega látið niður falla vegna ágalla í lögum. Upphaflega var fyrirtækið kært fyrir meint brot en leggja þurfti fram nýja kæru vegna þess að lögin höfðu ekki refsiheimild fyrir lögaðila. Í kjölfarið lagði Seðlabankinn fram kæru á hendur Þorsteini Má Baldurssyni og þremur öðrum starfsmönnum Samherja. Í tilkynningu Seðlabankans vegna niðurfellingar kærunnar segir að ákvörðun embættis sérstaks saksóknara um að falla frá kærunni sé ekki tilkomin vegna þess að embættið geri athugasemd við þá túlkun Seðlabankans að kærð háttsemi sé brot á gjaldeyrislögum. Hins vegar sé erfitt að mati embættisins að heimfæra sakarefnin með óyggjandi hætti upp á einstaka fyrirsvarsmenn Samherja fyrst ekki sé hægt að refsa fyrirtækinu.
Rannsókn Seðlabankans á Samherja er vafalaust það gjaldeyrishaftamál sem mesta athygli vakti. Samherji fór hamförum í fjölmiðlum og gagnrýndu forsvarsmenn fyrirtækisins Seðlabankann harðlega. Þá hótaði DFFU að hætta öllum viðskiptum hér á landi, með alvarlegum afleiðingum fyrir hérlenda fiskvinnslu. Þannig var útlit fyrir að vinnsla hráefnis í starfsstöð Samherja á Dalvík yrði hætt. Fjallað var um siðferði þess að stórfyrirtækið Samherji hefði í hótunum um að stöðva atvinnu fjölda fólks í stríði sínu við Seðlabankann – eftirlitsstofnun sem hafði Samherja til rannsóknar – í DV skömmu eftir að tilkynnt var um rannsóknina. Samkvæmt yfirlýsingum yfirmanna Samerja hefði tímabundin stöðvun hráefnavinnslu á Dalvík gríðarleg áhrif á starfsemi félagsins í bænum. Rúmlega hundrað stöðugildi eru í vinnslu Samherja í bænum en íbúar eru um 1.400. Það bendir til þess að forsvarsmenn fyrirtækisins hafi verið meðvitaðir um áhrif þeirra aðgerða sinna sem þrýsta áttu á yfirvöld. Í umfjöllun DV er ákvörðunin borin saman við ISO-staðal um samfélagslega ábyrgð. „Félög eiga ekki að heimila fulltrúum sínum að beita ótilhlýðilegum áhrifum og forðast hegðun á borð við baktjaldamakk, ógnun og nauðung, sem getur grafið undan hinum almenna pólitíska framgangi mála.“ Að hóta tímabundnum atvinnumissi 100 manns til að þrýsta á stofnunina að láta mál gegn fyrirtækinu falla niður fellur væntanlega undir ógnun sem grafið geti undan hinum almenna pólitíska framgangi mála. Eins og áður segir var kæra gegn Samherja felld niður nýlega. Í kjölfarið hefur Þorsteinn Már ítrekað og opinberlega farið fram á afsögn Más Guðmundssonar, Seðlabankastjóra.
Starfsemi úr landi
Eftir því sem höft eru lengur í gildi laga fyrirtæki sig að þeim raunveruleika. Tölvuleikjaframleiðandinn CCP er dæmi um fyrirtæki sem verður fyrir talsverðum áhrifum vegna haftanna. Stór hluti starfssemi félagsins er erlendis og sama má segja um tekjur fyrirtækisins. Hilmar Veigar Pétursson, forstjóri CCP, sagði við Markaðinn í mars 2011 að félagið væri með of mikla starfsemi hér á landi til að njóta almennrar undanþágu. Samkvæmt lögum þarf 80% af starfsemi félags að vera á erlendri grundu til þess að það fái almenna undanþágu frá gjaldeyrishöftum. Hilmar sagðist í viðtalinu ætla CCP almenna undanþágu frá höftum en til þess yrði félagið að flytja stærri hluta starfsemi sinnar út fyrir landsteinana. Þá segir Hilmar einnig frá því að erlendir starfsmenn CCP hafi orðið fyrir því að gjaldeyrir hafi verið gerður upptækur þegar þeir hyggist taka launin sín með sér úr landi og segir hann suma þeirra lenda í vandræðum með að greiða af námslánum eða húsnæði.
Lífeyrissjóðirnir fastir
Stærð lífeyrissjóðanna í íslensku hagkerfi er slík að nauðsynlegt er að þeir geti fjárfest erlendis og þannig dreift áhættu. Í lok mars 2012 voru heildareignir þeirra rúmlega 2.200 milljarðar. Það er þriðjungi meira en landsframleiðsla ársins áður. Gjaldeyrishöftin hafa takmarkað – og raunar stöðvað – getu lífeyrissjóðanna til fjárfestinga erlendis. Greiðslur inn í sjóðina hafa ekki stöðvast og það fé verður að ávaxta. Fénu er því ráðstafað innanlands, sem getur ýtt undir eignabólu t.d. á fasteignamarkaði þar sem lífeyrissjóðir hafa verið duglegir að fjárfesta. Lífeyrissjóðirnir þurfa að fjárfesta fyrir um 120 milljarða á ári vegna nýrra iðgjalda og endurfjárfestinga. Með þeim takmörkuðu fjárfestingamöguleikum sem eru í boði er hætt við að sífellt stærri hluti fésins sæki í fasteignir, sem keyrir svo verðið upp.
You can try out the following home remedies: a) Put 3-4 drops of warm castor oil on the male organ 5mg cialis online check out address and massaging for at least 4 hours and lasts up to 6 hours. OCD statistics recently shows that up to eight percent of the managers were using the new strategies regularly and the buy cialis effectively. Also in young men they concerns about getting someone pregnant or not wanting to appear inexperienced or worrying about canadian viagra pills using a condom without embarrassment, or losing penile erection while lovemaking. It has become a favorite of several couples who want to experience a fairytale wedding. “Billie Jean” by Michael Jackson How can we forget the song that changed the world? A lot of wedding dances featuring Billie Jean have also gone viral. “Twist and Shout” by The Beatles We conclude our free cialis list with another classic that has remained popular for ages.
80 milljarða fórnarkostnaður
Björn Brynjólfur Björnsson, hagfræðingur Viðskiptaráðs, sagði í skoðanapistli árið 2013 að kostnaðurinn við gjaldeyrishöft væri um 80 milljarðar á ári. „Kostnaði vegna gjaldeyrishafta má skipta í beinan kostnað vegna umsýslu annars vegar og óbeinan kostnað vegna efnahagslegra áhrifa hins vegar. Beini kostnaðurinn – í formi eftirlits, útboða, undanþágubeiðna, ráðgjafar og annarrar umsýslu vegna haftanna – er umtalsverður. Hann má sín þó lítils í samanburði við þann óbeina kostnað sem hlýst af höftunum í formi minni nýliðunar og hægari vaxtar fyrirtækja í alþjóðageiranum.“ Hann sagði erfitt að mæla glötuð tækifæri en að ýmsar vísbendingar sé að finna um óbeinan kostnað og skaða sem höftin hafa valdið í alþjóðageiranum. „Ef notast er við varfærið mat og gert ráð fyrir að kostnaðurinn liggi þar mitt á milli fæst að útflutningstekjur ársins 2013 væru um 80 ma. kr. hærri án hafta heldur en raunin varð. Sá mismunur jafngildir um einni milljón króna í gjaldeyristekjur á hverja íslenska fjölskyldu. Aldrei verður hægt að meta nákvæmlega hvað höftin kosta okkur í formi tapaðra tækifæra. Þessari áætlun er því hvorki ætlað að vera nákvæm né tæmandi, heldur einungis að gefa hugmynd um hver raunverulegur fórnarkostnaður haftanna gæti verið. Sé hann í líkingu við þær tölur sem hér eru nefndar er ljóst að skaðinn er þegar orðinn mikill fyrir lífskjör í landinu.“
Afnám hafið
Í einfaldri mynd er vandinn falinn í gríðarlegum eignum slitabúa fallinna banka og því að eigendur þeirra vilja flytja þær úr landi. Í aðgerðaráætlun yfirvalda um losun hafta segir að í raun séu fimm hópar sem vilji flytja fé úr landi verði höftum aflétt; einstaklingar, íslensk fyrirtæki, lífeyrissjóðir, aflandskrónueigendur og slitabúin. Ekki er til nægur gjaldeyrir til að losa þá 1.200 milljarða sem eru fastir hér á landi í formi eigna slitabúa og aflandskróna, sé þeim heimilt að fara óhindrað úr landi. Því er fyrirsjáanlegt að gengi krónunnar myndi snarlækka og um leið kaupmáttur almennings, sem leiða myndi til verðbólgu og mikillar niðursveiflu. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn telur að fjarmagnsútflæðið gæti numið 70% af landsframleiðslu á skömmum tíma ef engar varúðarrástafanir eru gerðar. Stöðugleikaskatturinn er settur á af þeim sökum. Gangi slitabúin ekki til samninga leggst skattur á allar eignir þeirra. Í kynningu stjórnvalda segir að slitabúin eigi um 1.500 milljarða í haldbæru fé. Það eru því miklir hagsmunir í húfi fyrir þau að semja og ná fram einhverri lækkun á kostnaði við losun fésins.
Aflandskrónur og jöklabréf
Hugtakið aflandskróna er notað til að lýsa verðmætum í krónum sem eru í eigu eða vörslu útlendinga. Þetta geta verið verðbréf útgefin í krónum eða fjármunir á krónureikningum í fjármálastofunum hér á landi eða erlendis. Þannig hafa svokölluð jöklabréf, sem svo voru nefnd, verið flokkuð sem hluti aflandskróna, en jöklabréf eru verðbréf í krónum sem gefin voru út erlendis, í flestum tilvikum af erlendum aðilum. Jöklabréf er heiti yfir skuldabréf gefin út í íslenskum krónum til sölu til erlendra aðila. Útgáfa þeirra hófst árið 2005 og átti nokkurn þátt í gríðarlegu innflæði erlends lánsfés hingað til lands. Eigendur jöklabréfa eiga kröfu á greiðslu á vöxtum og höfuðstól í íslenskum krónum. Vísindavefur Háskóla Íslands skýrir nokkuð vel og í einföldu máli hvað viðskiptin fela í sér og hvernig komið er til móts við það að erlendir aðilar hafa iðulega ekki mikinn áhuga á krónunni. „Erlendir aðilar hafa hins vegar yfirleitt ekki mikinn áhuga á að skulda í krónum og þurfa þar með bæði að búa við gengisáhættu og háa vexti. Því semja útgefendur jöklabréfa alla jafna við íslenskan banka um vaxta- og gjaldmiðilskipti. Með því er átt við að íslenski bankinn tekur að sér að greiða vexti og afborganir í krónum. Íslenski bankinn tekur á sama tíma lán í erlendri mynt sem útgefandi jöklabréfsins tekur að sér að greiða af í staðinn. Íslenski bankinn fær síðan krónurnar sem fengust fyrir sölu jöklabréfsins en útgefandi jöklabréfsins fær andvirði erlenda lánsins.“ Það kann að þykja furðulegt að gefa út skuldabréf í einni mynt til þess eins að breyta því í lán í annarri mynt en það getur verið hagkvæmt. „Skýringuna má þá í grundvallaratriðum rekja til þess að útgefendum skuldabréfa bjóðast misgóð lánskjör eftir myntum og löndum. Þannig gæti útgefandi jöklabréfs verið talinn það góður lántakandi að hann gæti selt slík bréf með lægri vöxtum en íslenskur banki, jafnvel með lægri vöxtum en íslenska ríkið þarf að bjóða á skuldabréfum í krónum. Það er því eitthvert svigrúm fyrir erlenda útgefanda jöklabréfs til að taka lán í krónum og lána féð aftur með aðeins hærri vöxtum til íslensks banka. Íslenski bankinn getur síðan ávaxtað krónurnar með ýmsum hætti, til dæmis keypt íslensk ríkisskuldabréf eða lánað til innlendra aðila.“
Vaxtamunurinn hvatti til útgáfu jöklabréfa
Stýrivextir eru alla jafna fremur háir á Íslandi miðað við það sem tíðkast í viðskiptalöndunum í kring. Stýrivextir eru þeir vextir sem Seðlabankinn notar til að hafa áhrif á markaðsvexti. Vextir í viðskiptum Seðlabanka við önnur fjármálafyrirtæki geta haft umtalsverð áhrif á markaðsvexti, bæði á inn- og útlánsvexti banka og sparisjóða, kröfu um ávöxtun á skuldabréfum og aðra vexti. Tilgangur með hækkun stýrivaxta Seðlabanka getur verið að hægja á efnahagslífinu, til að berjast gegn verðbólgu eða að hækka gengi viðkomandi gjaldmiðils. Með lækkun stýrivaxta er á sama hátt reynt að örva efnahagslífið eða lækka gengi viðkomandi gjaldmiðils. Deila má um virkni vaxtahækkana í íslensku umhverfi og á undanförnum árum hefur ítrekað komið fram gagnrýni á Seðlabankann vegna ákvarðana um vaxtahækkun. Ísland er lítið hagkerfi og afar háð inn- og útflutnngi. Þá eru flestar skuldir verðtryggðar sem dregur úr áhrifum vaxtahækkana til að stemma stigu við verðbólgu. Háir vextir hér á landi á árunum fram að hruni ýttu undir útgáfu jöklabréfa til að taka út ávinning af vaxtamuninum. Sterkt gengi íslensku krónunar og háir vextir á innlendum lánum ýttu svo undir að einstaklingar og fyrirtæki tækju lán í erlendri mynt. Verulega hefur gengið að minnka aflandskrónuvandann – sem er að hluta vegna jöklabréfa – með gjaldeyrisuppboðum Seðlabankans. Í kynningu á afnámsáætlun yfirvalda frá því í sumar kemur fram að ‘aflandskrónuvandinn’ sé nú aðeins 300 milljarðar en ekki 600 milljarðar eins og áður. Þá kemur fram að meirihluti þeirra sé í eigu tíu fagfjárfesta. Áætlunin gerir ráð fyrir uppboði í október á vegum Seðlabankans, sem á að klára aflandskrónuvandann.
Haftalaus króna er söguleg undantekning
Íslenska krónan hefur í raun verið í höftum bróðurpart ævi sinnar. Árið 1922 var farið að skrá sjálfstætt gengi íslensku krónunar. Raungengi hafði styrkst töluvert eftir að gullinnlausnarskyldan var afnumin í fyrri heimsstyrjöldinni og seðlaprentun aukin þar sem gengi krónunnar var enn skráð jafnt þeirri dönsku. Til að sporna við gjaldeyrisútstreymi var gripið til innflutningshafta. Gengi krónunnar réðst að töluverðu leyti af markaðsaðstæðum árin á eftir, en frá árinu 1925 var gengi krónunnar látið fylgja sterlingspundinu. Um mitt ár 1931 voru viðskiptahöft hert og tekin upp gjaldeyrishöft í fyrsta sinn. Uppruna haftanna má rekja til kreppunar miklu í Bandaríkjunum en útflutningsvörur höfðu þá fallið um helming í verði auk þess sem fjölmörg ríki höfðu hækkað innflutningstolla og komið á gjaldeyrishöftum. Gjaldeyrishöftin frá 1931 voru ekki afnumin fyrr en 1995, rúmlega sextíu árum síðar. Þá hafði reyndar slaknað verulega á innflutningshöftum frá því sem var í upphafi aldarinnar. Íslensk yfirvöld voru skuldbundin til að afnema gjaldeyrishöft í kjölfar aðildar Íslands að Evrópska efnahagssvæðinu, EES. Frjálst flæði fjármagns er hluti af fjórfrelsinu svokallaða sem er meginstoð evrópska efnahagssvæðisins og Evrópusambandsins. Frelsin fjögur eru; frjálsir vöruflutningar, frjáls för launafólks og sjálfstætt starfandi einstaklinga, þjónustufrelsi og frjálsir fjármagnsflutningar. Gjaldeyrishöft eru því í raun brot á EES-samningi Íslendinga en heimilt er að setja á tímabundin úrræði sem brjóta í bága við tilmæli samningsins í þeim tilvikum þar sem t.d. efnahagslegur stöðugleiki er að veði. Íslendingar verði hins vegar að vinna að afnámi haftanna til að uppfylla skilyrðin fyrir þeim. „Gengi krónunnar hafði verið fest óformlega árið 1983 og fastgengisfyrirkomulagið var formfest í maí 1993. Gjaldeyrismarkaður var þá stofnaður og frá þeim tíma réðst gengi krónunnar á markaði en Seðlabankinn skuldbatt sig til að halda genginu innan 2,25% fráviks frá viðmiðunargengi. Þessi mörk voru svo víkkuð í 6% haustið 1995 og 9% í febrúar 2000. Þar til í júlí 1997 var gengi dagsins ákvarðað á gengisskráningarfundum markaðsaðila en eftir það dró mjög úr viðskiptum Seðlabankans á markaði. Með upptöku verðbólgumarkmiðs í mars 2001 var krónan svo sett á flot og frá þeim tíma hafði Seðlabankinn ekkert opinbert hlutverk um gengi krónunnar,“ segir í skýrslu Viðskiptaráðs um gjaldeyrishöft.
Breytingar venjast fljótt
Í sögulegu samhengi eru gjaldeyrishöft því hið hefðbundna ástand á Íslandi. Undantekningin er þrettán ára tímabil frá 1995 til 2008 en gengi krónunar var aðeins í rúm sjö ár ákvarðað óhindrað á markaði. Það er hugsanlega dæmi um aðlögunarhæfni mannsins að okkur þyki gjaldeyrishöft einstaklega framandi. Ástand sem var hið eðlilega ástand fram eftir allri síðustu öld. Um leið er það til marks um breytta tíma að hugbúnaðarfyrirtæki virðast eiga hvað erfiðast með að eiga við höftin, þ.e. þau virðast valda afar miklum óþægindum fyrir þau fyrirtæki. Hugbúnaðarfyrirtæki hafa í flestum tilvikum ekki sama skala og útgerðarfyrirtæki eða stórir matvælaframleiðendur. Umsýslukostnaður gjaldeyrishafta í bland við talsvert sérhæfða þörf á þekkingu gerir að verkum að afleðingar haftanna eiga til að hafa hlutfallslega meiri kostnað í för með sér. CCP hefur ítrekað bent á vandræðin sem fylgja gjaldeyrishöftum fyrir fyrirtækið. Þótt CCP sé vissulega stórt og mikið fyrirtæki er velta þess smávægileg í samanburði við útgerðarfélagið Samherja. Samkvæmt upplýsingaveitu Keldunnar var velta CCP um 64 milljónir evra árið 2013 en velta Samherja um 550 milljónir evra. Bæði eru fyrirtækin yfir meðallagi stór á íslenskan mælikvarða og reyndar er Samherji með stærri útgerðarfyrirtækjum heims. Það er hér sem eitt af stærri vandamálum gjaldeyrishafta birtist. Umsýslukostnaður vegna þeirra bitnar hlutfallslega verr á smærri fyrirtækjum.
Hvað svo?
Almenningur og fyrirtæki ættu að fara að finna fyrir slaka á höftum í kjölfar þess að aðgerðum gagnvart slitabúum lýkur. Gagnvart einstaklingum munu breytingarnar fyrst og fremst snúa að því að rýmkað verður fyrir kaup á gjaldeyri og í stað hafta verða teknar upp varúðarreglur. Mikilvægt skref verður stigið þegar lífeyrissjóðir fá heimild til að fjárfesta erlendis og samstundis eða fljótlega eftir það ættu fyrirtæki að fá heimild til fjárfestingar erlendis. Losun hafta er stórt skref í átt að því að ljúka efnahagslegu uppgjöri hrunsins.
Greinin birtist upphaflega í septemberblaði Man magasín árið 2015