Haustið 1942 handtók Gestapó 22 ára íslenskan námsmann í Ósló, Leif H. Muller að nafni. Glæpurinn Leifs var að ætla sér að yfirgefa landið með ólöglegum hætti. Við tók hryllileg vist í fangabúðum nasista. Fyrst í Grini-fangelsinu í Noregi og síðar í Sachsenhausen-fangabúðunum í Oranienburg, rúmlega þrjátíu kílómetra frá Berlín.
Í fangabúðum nasista, endurminningar Leifs, kom fyrst út aðeins þremur mánuðum eftir heimkomu Leifs, árið 1945. Bókin ber þess merki að vera skrifuð þegar örskammt er liðið frá frelsun Leifs. Áratugum seinna kom bókin Býr Íslendingur hér? Minningar Leifs Muller, sú bók er að vissu leyti ólík bókinni sem nú er endurútgefin sökum þess að lengra er liðið frá fangavistinni þegar hún er skrifuð. Í fangabúðum nasista er lýsing á hremmingum vistarinnar og þeim hrottaskap sem Leifur og samfangar hans máttu þola. Hún er nákvæm og eins og margar álíka bækur fjallar mikið um mat; matinn sem fangarnir fengu, matinn sem þá dreymdi um og matinn sem þeir ‘skipulögðu’, það er stálu. Hungrið var dagleg birtingarmynd baráttunar við dauðann og frásögn Leifs gefur góða mynd af hvað þurfti til.
Stríðið sem aldrei átti að verða
Leifur skýrir ítarlega frá aðstæðum og eigin líðan en eins og kom í ljós seinna þá sleppti hann að ræða erfiðustu upplifanir sínar í þessari bók. Líklega er það vegna þess hve stutt er liðið frá atvikunum sem Leifur fjallar um. Hann lýsir því eigin þjáningum að hluta til með því að lýsa því sem aðrir fangar gengu í gegnum. Í bókinni býr Íslendingur hér, sem kom út áratugum seinna kemur margt fram sem ekki kemur fram í bókinni sem nú er endurútgefin. Fyrst og fremst nýtur sú bók ágóða tímans sem er liðin frá atvikunum sem er lýst. Báðar eru mikilvægar heimildir um vist Leifs og afdrif. Í fangabúðum nasista er væntanlega tilraun Leifs til að koma á blað hryllingi sem margir drógu í efa að hefði orðið eða áttu erfitt með að kyngja að hefði raunverulega verið svo hrottafenginn. Nú kynslóðum seinna erum við enn að leita skýringa á því hvernig slík voðaverk gátu gerst. Heimstyrjöldin fyrri átti að binda endi öll stríð en skömmu seinna tók við styrjöld sem átti sér engan líka .
Hin frjálsa Evrópa
Seinna stríðið átti líka að binda enda á öll stríð en við tóku hugmyndafræðileg átök sem skiptu heiminum í tvennt. Hin nýfrjálsa Evrópa var ekki frjáls lengi. Doðinn og afneitunin tók við og ekki bundu grimmdarverk átaka kaldastríðsins enda á önnur stríð.
Íslendingar voru ekki reiðubúnir að heyra allt það sem hann Leifur mátti þola þegar bókin var upphaflega gefin út. Satt best að segja efast ég oft um að við séum enn tilbúin. Íslendingum hefur ekki tekist að gera upp ‘blessaða stríðið’ og satt best að segja virðist okkur ekkert sérstaklega umhugað um slíkt uppgjör.
Kíkinn fyrir blinda augað
Seinni heimstyrjöldin hafði afdrifarík áhrif á Íslendinga. Því fylgdu efnahagsleg umsvif ólík því sem áður höfðu sést og nánari tengsl við umheiminn en áður. Styrjöldin markar upphaf svo margs í sögu okkar. Þrátt fyrir það er íslenska söguminnið svo brenglað. Við þekkjum „ástandið“ og höfum í flimtingum en þekkjum ekki persónunjósnirnar og ofsókninar sem ástandinu fylgdi. Rannsóknir á þessu eiga sér stað á okkar dögum. Við ræðum ekki stríðsgróðamennina og fjölskyldur þeirra. Hóp fólks sem græddi óhóflega á stríðinu í krafti stjórnmála- og viðskiptatengsla. Við höfum, ólíkt Dönum, ekki gert tilraun til að gera upp þátt okkar í að senda gyðinga og flóttamenn sem flúðu til Íslands aftur til Þýskalands, þar sem fólkið var oft tekið af lífi. Hávær krafa um uppgjör stjórnarflokkanna tveggja Framsóknarflokks og Sjálfstæðsflokks vegna tengsla sinna við þýska nasista, er ekki fyrir að fara. Þá er engin krafan um að þáttur Hermanns Jónassonar, forsætisráðherra og leiðtoga Framsóknarflokksins, á árunum 1934 til 1942 fái heiðarlega umfjöllun. „Tíðarandinn“ virðist ávallt vera svarið, þegar einhver vogar sér að spyrja.
Það er inn í þetta umhverfi sem bókin birtist okkur nú, endurútgefin árið 2015. Í samfélag sem sér ekki ástæðu til að gera upp heimstyrjöldina, og helst ekkert annað heldur.
Afsökunarbeiðni
Við tölum ekki um íslensku nasistana, krefjumst ekki yfirbóta eða jafnvel heiðarlegri umræðu fyrir mína kynslóð og þá næstu sem á eftir fylgir. Árið 2005 spurði þýski fjölmiðillinn Deutsche Welle hvort Íslendingar ætluðu að biðjast afsökunar á að hafa sent hóp fólks út í rauðan dauðann í Þýskalandi nasismans. „Hvern ættum við að biðja afsökunar,“ svaraði Halldór Ásgrímsson, þáverandi forsætisráðherra. Hvað er þetta annað en hroki?
Já hvern ættum við nú að biðja afsökunar? Mögulega væri hægt að byrja á afkomendum þeirra gyðinga sem vitað er að íslensk yfirvöld sendu til Þriðja ríkis nasista. Þar beið þeirra ekkert nema frelsisvipting, þjáningar og dauði. Ástæðan sem gefin var ungu gyðingapari, sem flúðu ofsóknir nasista, og komu hingað til lands ásamt börnum sínum, en voru send aftur til baka, var
að yfirvöld séu „principielt“ mótfallin því að veita gyðingum dvalarleyfi. Á Íslandi þurfti að verja kynstofninn hreina.
Ísland var (og skal vera) fyrir íslendinga.
This can then pave the way http://www.slovak-republic.org/greater-fatra/ cialis 100mg canada for early medical intervention, if need be. Note that a safety approval is not an efficacy endorsement: The FDA is just saying it can’t hurt. levitra 40 mg Some foods like soybean products, tomato plants, beans and cruciferous vegetables are suggested to keep it best price sildenafil healthy, while other product needs to be prevented. The key product slovak-republic.org levitra on line of metabolisation is N-desmethylated Sildamax that is again metabolized.
Að deila frelsi með kvalara sínum
Við lestur bókarinnar er gott að hafa í huga að hún er skrifuð áður en ljóst varð að Ólafur Pétursson, liðsmaður þýsku leyniþjónustunar, yrði fyrir tilstuli íslenskrar utanríkisþjónustu og ríkisstjórnar leystur frá ábyrgð. Ólafur ber ábyrgð á vist Leifs í fangabúðum og var þekktur sem „íslenski böðullinn“ í Noregi. Eftir stríð var áhrifum nýsamsettrar utanríkisþjónustu beitt til að koma honum frá réttvísinni. Svipaða sögu má segja af syni Sveins Björnssonar, fyrsta forseta Íslands, Björn Sveinsson Björnsson. Nasista sem spilaði rullu í því að leysa upp dönsku lögregluna vegna gruns um að hún ætlaði að gera uppreisn gegn þýska herliðinu. Tæplega 2000 danskir lögreglumenn voru handteknir í aðgerðunum og sendir í Neuengamme-búðirnar. Þar sem Leifur var seinna vistaður í skamman tíma áður en hann fór ásamt öðrum norðurlandabúum til Svíþjóðar. Í bók Leifs kemur ekki fram að hann mátti búa við að mæta kvölurum sínum á Íslandi og án þess að krafa yrði gerð um uppgjör eða réttlæti. Það kemur heldur ekki fram að íslenskir fjölmiðlar gerðu samkomulag við Svein Björnsson um að fjalla ekki um þátt sonar hans í glæpum nasista. Um það varð ekki uppvíst fyrr en síðar.
Gleðin í einföldum gæðum
Í bókinni verður maður þess áskynja að við hörmulegustu aðstæður er gleðina að finna í fábrotnum gæðum. Hungrið sýkir allt en í upphafi vistarinnar, þegar hungrið var enn ekki jafn mikið, var aðgerðarleysið föngunum erfitt. Lýsing Leifs á sköpunargáfu fanganna við að finna sér eitthvað til dægrastyttingar er, eins ótrúlegt og það kann að hljóma, uppörvandi. Í Grini-fangelsinu bjuggu Leifur og samfangar hans sér til skákborð úr klósettpappír og tannkremi. „Í klefa okkar, eins og öllum öðrum klefum fangelsisins, úði og grúði af kakkalökkum og vorum við á sífelldum veiðum okkur til dægrastyttingar,“ segir í bókinni. „Stofnuðum við til veðhlaupa milli kakkalakka oft á dag og höfðum hina beztu skemmtun af því. En við vorum í rauninni alltof ákafir við veiðarnar því að eftir svo sem þrjár vikur vorum við búnir að gereyða kakkalakkastofninum sem hafðist við hjá okkur. Almennt er það ekki talinn neinn kostur að hafa slík dýr í híbýlum sínum, en við söknuðum kakkalakkanna vissulega því að veiðarnar voru hin mesta tilbreyting. Mýs voru einnig í klefunum, en þær fóru sömu leiðina og kakkalakkarnir, við útrýmdum þeim líka.“
Í forsal helvítis
„…ef eitthvert helvíti er til á þessari jörð, þá er það í gereyðingarfangabúðum nazistanna.“ Átakanlegast er að lesa lýsingar Leifs á aðstæðum sín og samfanga. Hann lýsir um leið þeirri stéttaskiptingu sem var að finna innan fangabúðanna. Stéttarskipting sem var viðhaldið af nasistum og bágri stöðu fanganna. Nasistar eins og aðrar alræðishreyfingar kunnu þá list að deila og drottna. Hatur nasista á frjálsri hugsun birtist vel í bókinni. „Fangabúðir þessar, eins og svo margar aðrar, höfðu fangarnir orðið að byggja að mestu sjálfir eftir að venjulegum vinnutíma var lokið. Skálarnir og veggirnir í kring, sem voru hlaðnir úr höggnum steini, og steinlagðar göturnar höfðu oft kostað síðustu blóðdropa ýmissa lærðustu og beztu manna Þýzkalands.“
Sachsenhausen-búðirnar
Fangabúðirnar sem Leifur var mestan tíman eru einar elstu fangabúðir nasista. Byggðar til að hýsa pólitíska fanga og þá sem mögulega gátu veitt hugmyndum nasista viðspyrnu. Við lok stríðsins var þeim ekki lokað heldur nýttu sovésk hernaðaryfirvöld þau sem fangabúðir til ársins 1950. Það er erfitt til þess að hugsa að eftir að sovéskir hermenn frelsuðu Leif og samfanga hans nýttu þeir búðirnar í samskonar tilgangi. Á hliði búðanna má sjá Arbeit Macht Frei, vinnan gerir ykkur frjáls. Frelsið var fólgið í dauðanum og þótt setningin sé í dag vel þekkt vekur hún enn óhug. Steypt í járn sem sýnishorn yfir sjúka vonsku þýskalands nasismans.
Ég er við störf í Berlín þessar vikurnar og heimsótti búðirnar á dögunum í tilefni af endurútgáfu bókarinnar. Á bókasafni Sachenhausen er að finna litla möppu um Leif. Gögn nasista um hann er þó ekki að finna þar sökum þess að herlið Sovétríkjanna flutti mikið magn af gögnum búðanna til Moskvu. Þar á meðal eru skrár fanga númer 68138, Leifs Muller. Í möppu Mullers er að finna eintak af bókinni Býr Íslendingur hér? og handrit af samnefndu leikriti, sem sýnt var árið 1993. Þá er að finna blaðaklippur úr Morgunblaðinu af sýningu leikritsins og útgáfu bókarinnar. Mappa Leifs er því fyllt áratugum eftir vist hans í búðunum. Unnið er að því að safna frekari gögnum um hann og aðra fanga.
Alla úr landi
Endurútgáfa bókarinnar getur orðið upphafið að heiðarlegu uppgjöri. Þess er sannarlega þörf í landi þar sem varla líður vika án þess að fólk í mikilvægum trúnaðarstöðum fyrir annan stjórnarflokkanna, hamri á ótta við útlendinga. Útgáfa bókarinnar verður vonandi ekki bara uppgjör við stríðið heldur kveikjan að umræðu um hvert við stefnum. Þess er sannarlega þörf í landi þar sem umræða um öklaband á hælisleitendur ratar í þingsal. Þar sem fyrrverandi fulltrúi Framsóknarflokks í hverfisráði vill sjá alla múslima úr landi. Þar sem þingmaður Sjálfstæðisflokksins vill rannsaka múslima fyrir það eitt að vera múslimar. Í landi þar sem þrjú höfuð valdsins; forsætisráðherra, biskup og forseti, sameinast um áhyggjur sínar af umræðuhefð almúgans. Þar sem lögregla skráir stjórnamálaskoðanir fólks í heimildaleysi og stjórnmálamenn biðja listafólk um að skilja skoðanir sínar eftir heima en ræða þær ekki á ríkismiðlinum. Í landi þar sem lögreglan drepur mann og fær fyrir vikið leiðara í útbreiddasta blaði landsins, dagin eftir, þar sem aðgerðirnar fá gæðavottun. Í landi þar sem spunameistarar sameinast um að kaupa og gelda fjölmiðil sem hélt uppi hugmyndafræðilegri gagnrýni og veitti aðhald. Í slíku landi er kannski ekki svo galið að endurútgefa slíka bók.
„Þeir sem halda að eitthvað í íslensku samfélagi eða stjórnmálum sé fasískt vita ekki hvað það orð þýðir,“ skrifaði Jóhannes Þór Skúlason, sagnfræðingur og aðstoðarmaður forsætisráðherra, nýlega á Facebook. Fasískar hneigðir Framsóknarflokksins voru til umræðu, eins og svo oft áður.
Þeir sem halda að fasískar hneigðir séu bara eitthvað útlenskt sem aldrei verður lagað að hinum frægu ‘séríslensku aðstæðum’ þekkja ekki eigin sögu.